Człowiek z żelaza
Rok: 1981
Premiera: 1981. 07. 27
Gatunek: Film polityczny
Produkcja: Polska
Temat: Historia – Polska – po 1944
Dane techniczne: Barwny. 4269 m. 147 min.
Plenery: Gdańsk, Gdynia.
W czołówce filmu zamieszczono tekst: „Wszystkie postacie w tym filmie są dziełem wyobraźni autorów mimo, że przedstawiono je na tle rzeczywistych wydarzeń, jakie niedawno zaszły w Polsce, a w dialogach użyto pewnej ilości autentycznych wypowiedzi i dokumentów. Nie należy tych postaci łączyć z żadnymi prawdziwymi osobami, które odegrały istotną rolę w historycznym przełomie roku 1980.”
Opis: W czasie wydarzeń sierpniowych w 1980 roku autor scenariusza Aleksander Ścibor-Rylski przebywał za granicą. W ciągu sześciu dni na podstawie dokumentów, relacji świadków, zapisów magnetofonowych napisał scenariusz „Człowieka z żelaza”. Wyjaśniając tytuł filmu powiedział: „Birkut przyjechał ze wsi na budowę Nowej Huty twardy i takim pozostał. Narasta w nim świadomość, ale jako charakter pozostaje monolitem od początku do końca. Jego syn najpierw prezentuje się jako młody człowiek, dość nieufny i zamknięty w sobie. Jest dopiero takim kawałkiem żelaza, który trzeba wykuć. I wykuwa go życie – śmierć ojca, rok 1976, działalność w wolnych związkach zawodowych i wreszcie sam strajk.”
Fabuła filmu jest kontynuacją losów rodziny Birkutów. Syn Mateusza Birkuta, Maciek Tomczyk, jest robotnikiem w stoczni gdańskiej. Jest także aktywnym działaczem komitetu strajkowego. Dziennikarz radiowy Winkel otrzymuje polecenie zrealizowania reportażu kompromitującego Tomczyka. Winkel przyjeżdża do Trójmiasta, składa wizytę Badeckiemu, przedstawicielowi lokalnych władz. Badecki stara się uświadomić, jak ważna jest dla władzy sprawa tego reportażu. Winkel próbuje się przedostać na teren strajkującej stoczni. Bezskutecznie. W tłumie zgromadzonym przed bramą zakładu spotyka dawnego znajomego Dzidka, któremu kiedyś załatwił pracę w telewizji gdańskiej. Dzidek opowiada mu o Tomczyku, który jest jego kolegą ze studiów. Aby uzyskać przepustkę na teren stoczni, Winkel odwiedza rodzinę działaczki związkowej Wiesławy Hulewicz. Dowiaduje się o małżeństwie Agnieszki, która w roku 1976 robiła film o Birkucie, z Maćkiem Tomczykiem. Teraz Agnieszka osadzona jest w areszcie za popieranie strajku. Dzięki znajomościom w milicji Winkel uzyskuje widzenie z nią. Dziewczyna opowiada dziennikarzowi – zna go z resztą z czasów pracy w telewizji – historię swej znajomości i małżeństwa z Birkutem. Ta rozmowa ostatecznie przekonuje go o słuszności żądań strajkujących. Postanawia, że reportaż, który miał zrobić, nigdy nie powstanie. Komisja Rządowa i Międzyzakładowy Komitet Strajkowy podpisują porozumienie.
Reżyseria: Andrzej Wajda
Reżyser II: Krystyna Grochowicz
Współpraca reżyserska: Andrzej Chodakowski , Stanisław Kałużyński , Łukasz Zieliński
Scenariusz: Aleksander Ścibor-Rylski
Zdjęcia: Edward Kłosiński
Operator kamery: Janusz Kaliciński
Współpraca operatorska: Jan Ossowski , Krzysztof Ciesielski ,Mieczysław Kozaczyk
Scenografia: Allan Starski
Scenograf II: Maria Chrołowska
Współpraca scenograficzna: Joanna Lelanow
Dekoracja wnętrz: Magdalena Dipont
Współpraca dekoratorska: Emil Kostecki , Józef Runo
Kostiumy: Wiesława Starska
Współpraca kostiumograficzna: Anna Szczęk , Donata Czerwik ,Leszek Włodarczyk
Muzyka: Andrzej Korzyński
Dyrygent: Andrzej Korzyński
Opracowanie muzyczne: Małgorzata Przedpełska (nie występuje w czołówce)
Konsultacja muzyczna: Małgorzata Przedpełska
Realizacja nagrań: Sławomir Wesołowski , Mariusz Zabrodzki
Dźwięk: Piotr Zawadzki
Współpraca dźwiękowa: Ernest Zawada , Tadeusz Wosiński
Montaż: Halina Prugar
Współpraca montażowa: Wanda Walerowicz , Danuta Leśniewska
Charakteryzacja: Anna Adamek
Współpraca charakteryzatorska: Elżbieta Pietrzak , Janina Dybowska-Person
Fotosy: Renata Pajchel
Kierownictwo produkcji: Barbara Pec-Ślesicka
Kierownictwo produkcji II: Alina Kłobukowska , Maciej Wojtulewicz
Współpraca produkcyjna: Maciej Skalski , Iwona Ziułkowska ,Iwona Kłapińska , Wanda Helbert , Jacek Górnowicz
Kierownictwo planu: Henryk Włoch
Sekretariat planu: Barbara Fedyniak
Produkcja: Zespół Filmowy X
Materiały archiwalne: Polska Kronika Filmowa , ARD (telewizja RFN) , ZDF (telewizja RFN)
Atelier: Wytwórnia Filmów Dokumentalnych (Warszawa)
Laboratorium: Wytwórnia Filmów Dokumentalnych (Warszawa)
Obsada aktorska: Jerzy Radziwiłowicz (Maciek Tomczyk, syn Birkuta – Mateusz Birkut), Krystyna Janda (Agnieszka), Marian Opania (Winkel), Irena Byrska (matka Hulewicz), Wiesława Kosmalska (Wiesława Hulewicz), Bogusław Linda (Dzidek),Franciszek Trzeciak (Badecki), Janusz Gajos (zastępca szefa Radiokomitetu), Andrzej Seweryn (kapitan Wirski), Marek Kondrat(Grzenda), Jerzy Trela (Antoniak, działacz opozycji), Krzysztof Janczar (Kryska, przyjaciel Maćka w 1970), Krystyna Zachwatowicz-Wajda (Hanka Tomczyk, żona Birkuta), Bogusław Sobczuk (redaktor tv), Wojciech Alaborski (personalny), Leonard Andrzejewski (SB-ek na cmentarzu na pogrzebie Birkuta), Artur Barciś (student), Zbigniew Buczkowski (kierowca prezesa Radiokomitetu), Jacek Domański (pracownik telewizji), Bożena Dykiel (kadrowa), Adam Ferency (stoczniowiec), Andrzej Gawroński , Lech Grzmociński (kierowca, pracownik SB), Tadeusz Gwiazdowski (stoczniowiec), Magdalena Jarosz , Michał Juszczakiewicz (młody stoczniowiec), Witold Kałuski , Jerzy Kiszkis , Maja Komorowska (aktorka recytująca wiersz Miłosza), A. Komornicka , Helena Kowalczyk (kasjerka), Irena Kownas (kobieta przygotowywana do programu radiowego), Jolanta Kozak-Sutowicz (przedszkolanka z Elbląga mająca wystąpić w telewizji),Krzysztof Machowski (pracownik telewizji), Maciej Michalak ,Stanisław Michalski (przewodniczący Rady Zakładowej w stoczni),Klemens Mielczarek , Zofia Mayr , Kazimierz Orzechowski (ksiądz odprawiający mszę w stoczni), Janusz Pawłowski , Jerzy Popielarczyk , Stanisław Staniek , Tatiana Sosna-Sarno(sekretarka w tv), Lech Sołuba (dziennikarz), Piotr Suchora ,Andrzej Szenajch , Ludmiła Terlecka (kobieta w studio tv), Marcin Troński-Szalawski (doradca prezesa Radiokomitetu), Jan Szczepański (SB-ek przeszukujący mieszkanie pani Hulewicz),Krzysztof Wieczorek , Krzysztof Zaleski (funkcjonariusz więzienny), Janusz Zaorski (Mundek), Halina Łabonarska (lekarka w szpitalu psychiatrycznym; nie występuje w czołówce), Lech Wałęsa (występuje w roli samego(j) siebie), Anna Walentynowicz(występuje w roli samego(j) siebie), Stanisław J. Borowczak(występuje w roli samego(j) siebie), Zbigniew Lis (występuje w roli samego(j) siebie), Teodor Kudła (występuje w roli samego(j) siebie), Tadeusz Fiszbach (występuje w roli samego(j) siebie ; nie występuje w czołówce)
Nagrody
1981 Andrzej Wajda Cannes (MFF)-Złota Palma
1981 Andrzej Wajda Cannes (MFF)-nagroda Jury Ekumenicznego
1981 Andrzej Wajda Gdynia (do 1986 Gdańsk) (FPFF)-nagroda „Solidarności”
1981 Andrzej Wajda Łagów (LLF)-Srebrne Grono nagroda specjalna przyznana przez społeczeństwo Łagowa oraz dyrekcję LLF
1982 Oscar (Nagroda Amerykańskiej Akademii Sztuki Filmowej) nominacja w kategorii: film obcojęzyczny
Piosenka: BALLADA O JANKU WIŚNIEWSKIM
Muzyka piosenki (-nek): Andrzej Korzyński
Wykonanie piosenki (-nek): Krystyna Janda, Jacek Kaczmarski,Przemysław Gintrowski, Zbigniew Łapiński
Piosenka: DO CÓRECZKI
Muzyka piosenki (-nek): Maciej Pietrzyk
Słowa piosenki (-nek): Krzysztof Kasprzyk
Wykonanie piosenki (-nek): Maciej Pietrzyk
………………………………………………………………….
27.07.2010.Warszawa (PAP) – We wtorek mija 29 lat od premiery „Człowieka z żelaza” Andrzeja Wajdy, filmu poświęconego wydarzeniom 1980 roku w Stoczni Gdańskiej. Film otrzymał Złotą Palmę w Cannes i nominowany był do Oscara w kategorii „najlepszy film obcojęzyczny”. „Człowiek z żelaza” to kontynuacja „Człowieka z marmuru” – filmu Wajdy z 1976 roku, w którym reżyser dokonywał rozliczenia z epoką stalinizmu.
(Na zdjęciu odtwórcy głównych ról w filmie „Człowiek z żelaza”: Krystyna Janda i Jerzy Radziwiłowicz. Fot. W. Rozmysłowicz PAP/CAF)
„Człowieka z żelaza” – film o polskim Sierpniu 1980 roku – zrealizowano w krótkim okresie ograniczenia działalności PRL-owskiej cenzury, między rokiem 1980 a wprowadzeniem stanu wojennego w grudniu 1981. W filmie pojawiają się fragmenty kronik ze strajku w Stoczni Gdańskiej, epizody grają m.in. Anna Walentynowicz i Lech Wałęsa.
Historia opowiedziana w „Człowieku z żelaza” to dalszy ciąg „Człowieka z marmuru” z 1976 roku. Główny bohater, syn Mateusza Birkuta, Maciek Tomczyk, jest robotnikiem w Stoczni Gdańskiej i działaczem komitetu strajkowego. Dziennikarz radiowy Winkel otrzymuje polecenie zrealizowania reportażu kompromitującego Tomczyka. W trakcie starań o przepustkę na teren strajkującej Stoczni spotyka Agnieszkę, która w roku 1976 robiła film o Birkucie, teraz żonę Tomczyka. To Agnieszka przekonuje dziennikarza o słuszności żądań strajkujących. Winkel postanawia, że reportaż, który miał zrobić, nigdy nie powstanie. Komisja Rządowa i Międzyzakładowy Komitet Strajkowy podpisują porozumienie.
W czasie, gdy rozgrywały się wydarzenia sierpniowe w 1980 roku, autor scenariusza „Człowieka z żelaza”, Aleksander Ścibor-Rylski, przebywał za granicą. Scenariusz filmu napisał w ciągu sześciu dni na podstawie dokumentów, relacji świadków, zapisów magnetofonowych. Wyjaśniając tytuł filmu powiedział: „Birkut przyjechał ze wsi na budowę Nowej Huty twardy i takim pozostał. Narasta w nim świadomość, ale jako charakter pozostaje monolitem od początku do końca. Jego syn najpierw prezentuje się jako młody człowiek, dość nieufny i zamknięty w sobie. Jest dopiero takim kawałkiem żelaza, który trzeba wykuć. I wykuwa go życie – śmierć ojca, rok 1976, działalność w wolnych związkach zawodowych i wreszcie sam strajk”.
Andrzej Wajda trafił do Stoczni jako prezes Stowarzyszenia Filmowców Polskich, które wywalczyło sobie prawo do dokumentowania strajku dla celów archiwalnych. „Robotnicza straż przy bramie rozpoznała mnie od razu, a w drodze na salę obrad jeden ze stoczniowców powiedział: – Niech pan zrobi film o nas… – Jaki? – Człowiek z żelaza! – odpowiedział mi bez namysłu. Nigdy nie robiłem filmu na zamówienie, ale tego wezwania nie mogłem zignorować” – tak Andrzej Wajda wspomina okoliczności powstania filmu na swojej stronie internetowej.
Scena finałowa „Człowieka z marmuru” odbywała się właśnie przy bramie stoczni w Gdańsku. Wajda już wcześniej próbował pokazać na ekranie wydarzenia, które rozegrały się na Wybrzeżu w 1970 roku – strajk i masakrę robotników – ale cenzura uniemożliwiła mu to. „Teraz jednak władza była znacznie słabsza i autor +Człowieka z marmuru+, Aleksander Ścibor-Rylski, zabrał się ochoczo do pisania scenariusza, gdy tymczasem ja, w swojej naiwności, poszedłem na rozmowę do generała Jaruzelskiego w sprawie czołgów, których potrzebowałem do scen stanu wyjątkowego na Wybrzeżu w 1970 roku. Kilka miesięcy później czołgi Jaruzelskiego wyjechały na ulice potwierdzając, że porozumienia ze społeczeństwem zostały podpisane pod przymusem… Były to te same czołgi, których odmówił mi generał do filmu jesienią 1980 roku” – wspomina Wajda.
„Film powstawał szybko, z dnia na dzień, pomimo ogromnych trudności, zwłaszcza scenariuszowych. Nieustannie dowiadywaliśmy się o nowych faktach, które powinny znaleźć się w filmie, inne, zbyt oczywiste, musiały ulec redukcji. Uczyliśmy się rozumieć tę nową rzeczywistość i pokazywać ją równocześnie na ekranie, co nie było łatwe” – pisze Wajda. Zdjęcia rozpoczęły się w styczniu 1981. W scenopisie znacznie więcej niż w filmie było scen przemocy ze strony milicji, wątek masakry grudniowej ’70 był nieco bardziej rozwinięty.
W marcu zrealizowano sceny dziejące się przed Stocznią im. Lenina. Na terenie wytwórni przy Chełmskiej scenograf Allan Starski wybudował makietę stoczniowej bramy. Po obejrzeniu nakręconych materiałów Wajda postanowił jednak powtórzyć te sceny w autentycznym miejscu wydarzeń sierpniowych. Pracowano w pośpiechu, aby zdążyć przed 13 maja, kiedy rozpoczynał się festiwal w Cannes. Wajda liczył na to, że jeżeli film zostanie wyświetlony na tak prestiżowym festiwalu, to władze nie będą już mogły wstrzymać jego rozpowszechniania.
„Człowiek z żelaza” ukończony został na początku maja. Prezentacje w ministerstwie kultury, walka z urzędnikami o ewentualne poprawki omal nie przekreśliły szansy filmu w Cannes. Ostatecznie ministerstwo wydało zgodę na wysłanie filmu na festiwal dosłownie w ostatnim momencie. Premiera w Cannes odbyła się 28 maja. Dzień później jury ogłosiło werdykt, Złotą Palmę przyznając „Człowiekowi z żelaza”. Na lotnisku w Warszawie Wajdę witał tłum ludzi.
Po zwycięstwie w Cannes było oczywiste, że odwlekanie polskiej premiery „Człowieka z żelaza” może spowodować nieobliczalne w skutkach protesty. Ludzie domagali się normalnego wyświetlania filmu, który wszedł do kin 27 lipca 1981 roku. Wyświetlany był tylko przez kilka miesięcy – do wprowadzenia stanu wojennego, ale w tak krótkim czasie obejrzało go kilka milionów widzów. (PAP)