Wywiad udzielony z okazji udziału w Festiwalu teatralnym w Pilźnie – Czechy do gazety Lidove Noviny

Nenáviděla jsem totalitu a lži, říká polská herečka Krystyna Janda

PLZEŇ/PRAHA Krystyna Janda je slavná polská herečka, někdejší múza Andrzeje Wajdy, s kterým natočila šest filmů. Je to silná osobnost, jež je v Polsku známá i tím, že otevřeně říká své názory a nebojí se kritických soudů.

Přiznává, že i v Polsku je společnost rozdělená a dodává, že netušila, jak bude demokracie náročná. Na festivalu Divadlo v Plzni se Krystyna Janda včera představila v inscenaci varšavského Teatru Polonia Zápisky z vyhnanství, která je její vlastní jevištní adaptací knihy Sabiny Baral o polské židovce donucené v roce 1968 k emigraci do Izraele.

LN: Máte české kořeny, jaký je váš vztah k Česku?

Pociťuji k němu nepochybně sympatie. Můj dědeček z otcovy strany byl Čech a přijel do Polska, do Starachowic, jako jeden z odborníků při výstavbě tehdy budovaného podniku Star – Starachowice, kde se vyráběly nákladní auta. Bohužel jsem ho nepoznala. Zemřel, když bylo mému tatínkovi 18 let.

LN: Váš otec byl inženýr, matka úřednice. Kde se ve vás vzala touha hrát?

Tedy… to nevím. Jako malá jsem ale docházela do baletního studia a absolvovala jsem výtvarné lyceum, dvanáct let jsem také hrála na klavír. Studium herectví, to byl asi důsledek, jemuž pomohla náhoda.

LN: Herectví jste studovala během 70. let, tedy v době, která byla pro Československo krušná. Jaké poměry vládly tehdy na vysokých školách v Polsku?

Zabývala jsem se uměním natolik, že jsem nevěděla nic o božím světě, ale přesto jsem dobře věděla, co je to pražské jaro, a měla jsem kamarády, kteří se k vám vydali, aby se po boku protestujících bili na ulicích.

LN: Skoro dvacet let jste byla v angažmá v Teatru Powszechném ve Varšavě, tedy v době, kdy jste mohla hrát co nejširší spektrum charakterních rolí s psychologickým vývojem a spolupracovat se špičkovými režiséry. Kterých rolí si vy sama považujete nejvíc?

Ano, byla jsem herečkou státních divadel celkem 27 let, nejdřív v Divadle Ateneum, pak v Teatru Powszechném. Hrála jsem klasiku, antiku, soudobé věci, prostě všechno. Asi nejdůležitější rolí byla Euripidova Medea a Margaret v Kočce na rozpálené plechové střeše. Později přišly také role v Sartrovi a Beckettovi. Stále jsem také hrála ve filmech a divadelních představeních připravovaných pro televizi. Po změně režimu jsem založila nadaci a teď vedu dvě varšavská divadla. Úspěšně a v zásadě bez státní pomoci.

LN: Byl konec 80. let v polském divadle svobodný?A jak to bylo po roce 1989, mělo polské divadlo potíže s hledáním tématu?

V té době vzniklo mnoho představení, závažných a aktuálních, razili jsme si cestu ke svobodě. A pak na počátku 90. let hned začalo vznikat mnoho nových divadel a nezávislých divadelních uskupení, protože v Polsku umění dusily spíše státní struktury a organizace kulturního života než cokoli jiného.

LN: Jak vnímáte polské inscenace posledních let, které jsou ostře kritické ke společnosti, zejména pak k církvi, a jsou příznačné třeba pro tvorbu Jana Klaty nebo Olivera Frljiče?

Dobře. Mám je ráda. Vyvolaly pozitivní vření nejen ve světě divadelních tvůrců a diváků, ale i v širší společnosti. Diskuse o nich byla velmi užitečná.

LN: Je polský národ ve svých politických názorech také tak rozdělený na dvě nesmiřitelné poloviny jako v Česku?

Ó ano. Jeden národ, dvě plemena, jak se říká. Jsem z toho rozčarovaná. Smutná. Naštvaná. Mám pocit, že jsme promarnili třicet let těžké práce. Nemyslela jsem si, že bude demokracie tak náročná.

LN: Stala jste se divadelní podnikatelkou a založila vlastní divadlo. Jaké to je a lze to v Polsku zvládnout?

Nezaložila jsem vlastní divadlo, tedy divadlo, na němž bych vydělávala. Založila jsem nadaci, která provozuje divadla. Všechen výdělek jde na statutární činnost, tedy na produkci nových představení a údržbu divadel. Divadel, hrajících velmi ambiciózní repertoár, zdůrazňuji. Já se živím jako režisérka, herečka a ředitelka divadla. Kdybych věděla, že později přijde pravicová vláda, nebude financována nezávislá kultura a zase se objeví cenzura, založila bych soukromé divadlo.

LN: Patříte k nemnoha herečkám, které mají za sebou úžasnou kariéru v divadle i ve filmu. Jak vy sama svou dvojkolejnost vnímáte?

Dcerka, nebo syn? Jedno i druhé. Ačkoliv patnáct let je mým domovem a mou láskou divadlo. Je mi ale 67 let, na velkou filmovou aktivitu je tedy dost pozdě.

LN: Hrála jste v důležitých filmech Andrzeje Wajdy. Jak vás obsadil do prvního filmu?

Wajda mě objevil v divadle. Nejprve v titulní roli Obrazu Doriana Graye a potom v Máše v Čechovových Třech sestrách. Pozval mě na zkoušku a bylo to…

LN: Prý o vás řekl, že máte oči, které mohou zabíjet. Vzpomněla jsem si na to víckrát, třeba ve fimu Výslech, kde očima hrajete přímo úžasně. Jak se to dá naučit?

Je třeba nenávidět. A já jsem nenáviděla totalitní systém, nesvobodu a lži kolem dokola.

LN: Kromě Wajdy jste točila s dalšími významnými režiséry, jsou to vesměs jména, která patří do filmové historie – Zanussi, Szabó či Kieslowski. Měli něco společného?

Každý z nich byl velká individualita a s každým se pracovalo úplně jinak. A to bylo to nejkrásnější.

LN: V roce 1982 jste natočila Výslech s Ryszardem Bugajským. Neumím si představit, že by takový film vznikl v té době v Československu. Ale i v Polsku šel do trezoru. Přesto: jak se ho podařilo zrealizovat a přineslo vám to problémy? Z čeho jste budovala postavu Toni, měla jste představu, co se dělo v kriminálech v 50. letech? Vždyť v té době jsme měli minimum informací?

Byl to jeden ze dvou filmů natočených v Polsku bez souhlasu cenzury, na osobní odpovědnost Andrzeje Wajdy. Ten druhý byl Zaorského snímek Matka Králů, který také líčí brutalitu stalinské doby na osudu jedné rodiny. Všichni jsme potom byli vyslýcháni, Ryszard Bugajski dostal pas a jednosměrnou jízdenku do Kanady, dvacet let byl ve vyhnanství. Já jsem měla zákaz hrát v Polské televizi, konec konců, teď taky. Historie se opakuje. A pokud jde o reálie, film byl dobře zdokumentován, měla jsem dvě konzultantky, které takovým osudem prošly. Na všechno jsem se vyptávala.

LN: Hrajete často role morálně nekompromisních žen, ale také takových, které jsou sice silné, ale svou sílu využívají negativně. Je vám ženská síla a průraznost blízká, jste taková i ve skutečnosti?

Ve skutečnosti jsem tvrdohlavá a bojácná, s ideály, se zápalem pro věci veřejné, s potřebou pomáhat druhým a nutkáním dělit se s lidmi-diváky o své obavy a postřehy. A také jsem děsně pracovitá.

Jana Machalická, 15.09.2019. Lidovky.cz

https://www.lidovky.cz/

Zdroj: https://www.lidovky.cz/kultura/nenavidela-jsem-totalitu-a-lzi-rika-polska-herecka-krystyna-janda.A190913_102324_ln_kultura_jto?

Oryginalna polska wersja wywiadu:

Ze strony ojca ma Pani czeskie korzenie, czy jest to dla Pani w jakiś sposób znaczące, jaki ma Pani stosunek do Czech?

Mam niewątpliwie sympatię. Mój dziadek ze strony taty był Czechem, przyjechał do Polski, do Starachowic, jako jeden z ekspertów przy budowaniu powstających wtedy zakładów Star – Starachowice. Niestety nie znałam Go. Zmarł kiedy mój tata miał 18 lat. Ale zachowałam wzruszające i dobre wspomnienia o Nim od całej rodziny.

Pani ojciec był inżynierem a matka urzędniczką. Mieli również skłonności artystyczne, a skąd się wzięła pasja do aktorstwa w Pani?

Oj, nie wiem. Niemniej byłam i w studiu baletowym i skończyłam Liceum plastyczne, i grałam 12 lat na fortepianie. Studia aktorskie, to była chyba konsekwencja, której pomógł przypadek.

Studiowała Pani grę aktorską w czasach trudnych dla Czechosłowacji, w latach 70-tych. Jaka była wówczas sytuacja w Polsce oraz w szkołach wyższych?

Zajmowałam się sztuką do tego stopnia, że nie wiedziałam o bożym świecie, ale doskonale wiedziałam, co to praska wiosna i miałam kolegów, którzy ruszyli aby razem z Wami, u boku protestujących, bić się na ulicach. Oglądaliśmy ich obrażenia z zachwytem i szacunkiem.

Niemal przez dwadzieścia lat miała Pani angaż w Teatrze Powszechnym w Warszawie, czyli w czasach, gdy mogła Pani grać najszersze spektrum charakterystycznych roli z transformacją psychologiczną i współpracować z najlepszymi reżyserami. Które inscenizacje i role uważa Pani za najważniejsze?

Tak byłam aktorką teatrów państwowych w sumie 27 lat, najpierw Teatru Ateneum potem Teatru Powszechnego. Grałam klasykę, antyk, rzeczy współczesne, wszystko. Chyba najważniejszą moją rolą była „Medea” Eurypidesa i „Kotka na rozpalonym blaszanym dachu” T. Williamsa, jestem aktorką realistyczną, świetnie się czułam w każdym repertuarze, potem doszły role także w sztukach Sartra i Becketta. Symbolizm. Grałam też cały czas w filmach i spektaklach teatralnych robionych dla telewizji. Dużo, dużo ról. Rozmaitych. Potem po zmianie ustrojowej założyłam fundację i teraz prowadzę dwa warszawskie teatry, z powodzeniem i w zasadzie bez pomocy państwa.

Jak ocenia Pani współczesny teatr autorski?

Dobrze, choć autorski w tej chwili w Polsce ma mniejszą reprezentacje niż awangardowy. Indywidualności reżyserskie królują. Grzegorzewski, Kantor, Szajna nie żyją.

Czy koniec lat 80-tych był okresem wolności w polskim teatrze? A jak to było po 1989 roku, czy polski teatr miał trudności ze znalezieniem tematu, jak Pani postrzega ten okres przejściowy?

Nie, było wiele spektakli, ważnych i aktualnych, wybijaliśmy się na wolność także i tutaj. Tworzono wiele nowych teatrów, niezależnych grup teatralnych, bo to struktury państwowe i organizacja życia kulturalnego w Polsce raczej uwierały bardziej niż cokolwiek innego.

Jak ocenia Pani polskie spektakle ostatnich lat, które są bardzo krytyczne wobec społeczeństwa, zwłaszcza wobec kościoła (Klata, Frljić)?

Dobrze. Lubię je. Zrobiły dobry ferment nie tylko w świecie twórców i widzów teatralnych ale i szerzej w społeczeństwie, dyskusja o nich była bardzo pożyteczna.

Czy polski naród w swoich opiniach politycznych również dzieli się na dwie skłócone połowy, tak jak w Czechach?

O tak. Jeden naród dwa plemiona, jak się mówi. Ja jestem rozgoryczona. Smutna. Wściekła. Mam uczucie, że zaprzepaściliśmy 30 lat ciężkiej pracy. Nie sądziłam, że demokracja będzie tak trudna.

Czy w Polsce politycy interesują się teatrem, ingerują w niego? Czy teatr ma dość środków finansowych?

Politycy? Niektórzy się interesują, ale przy takich kłopotach jakie ma np. służba zdrowia, kultura wypada słabo, jeśli chodzi o finansowanie, no chyba że jest to kultura narodowa” odgórnie sterowana. Finansami właśnie.

Sama stała się Pani przedsiębiorcą w branży teatralnej, założyła Pani własny teatr. Jakie to jest i czy można ten biznes ogarnąć?

Nie założyłam własnego teatru, czyli teatru na którym zarabiam, założyłam fundację która prowadzi teatry, wszystkie zarobki idą na działalność statutową, czyli na produkcję nowych spektakli i utrzymanie teatru. Teatrów grających repertuar bardzo ambitny zaznaczam. Ja zarabiam jako reżyser, aktorka i dyrektor teatru. Gdybym wiedziała wtedy, kiedy zakładałam fundację, że nastanie władza prawicowa i brak finansowania niezależnej kultur oraz na nowo cenzura, założyłabym teatr prywatny.

Jest Pani jedną z niewielu aktorek, które cieszą się wspaniałą karierą teatralną i filmową, jak Pani postrzega swoją dwutorowość, i co jest dla Pani ważniejsze?

Czy córeczka czy synek? I jedno i drugie. Choć to teatr od 15 lat jest moim domem i miłością. No ale ja mam 67 lat, na dużą aktywność filmową dość późno.

Zagrała Pani w zasadniczych produkcjach Andrzeja Wajdy, w jaki sposób zyskała Pani obsadę w pierwszym filmie?

Pan Wajda zobaczył mnie w teatrze. Najpierw w roli Doriana Gray’a, w sztuce Oscara Wildea „Portret Doriana Gray’a, a potem w roli Maszy w „Trzech siostrach” Czechowa. Zaprosił mnie na zdjęcia próbne i tyle…

Jaka była z nim współpraca, podobno powiedział, że ma Pani oczy, które mogą zabić. Przypomniałam sobie o tym wiele razy, na przykład w Przesłuchaniu, w którym oczami gra Pani niesamowicie. Jak się tego można nauczyć, czy raczej, jak można z nimi pracować?

Trzeba nienawidzić, (śmiech) a ja nienawidziłam totalitarnego ustroju, braku wolności i kłamstwa dookoła.

Oprócz Wajdy filmowała Pani również z innymi wybitnymi reżyserami, a są to nazwiska należące do historii kinematografii – Zanussi, Szabo, Kieślowski. Czy mieli coś wspólnego? Czy ich podejście było wyjątkowe, w czym są nadzwyczajni?

Każdy był wielką indywidualnością i z każdym z nich pracowało się zupełnie inaczej. I to było najwspanialsze.

W 1981 roku nakręciła Pani Przesłuchanie z Ryszardem Bugajskim. Nie wyobrażam sobie, aby taki film powstał w Czechosłowacji w tym czasie. Ale nawet w Polsce został schowany do szuflady. A jednak: jak się go udało zrealizować, gdzie był kręcony i czy miał jakieś konsekwencje w postaci problemów? Na czym Pani oparła swoją postać Toni, wiedziała Pani co się działo w więzieniach w latach 50-tych? Przecież w tych czasach mieliśmy niewiele informacji.

Tak to był jeden z dwóch filmów zrobionych w Polsce bez zgody cenzury, na osobistą odpowiedzialność Andrzeja Wajdy. „Matka królów” Janusza Zaorskiego i „ Przesłuchanie” Ryszarda Bugajskiego. Wszyscy byliśmy potem przesłuchiwani, pan Ryszard Bugajski dostał paszport w jedna stronę i 20 lat był na banicji, ja miałam zakaz grania w TVP, zresztą teraz też, na nowo. Historia się powtarza. A co do realiów, film był dobrze dokumentowany, ja miałam dwie konsultantki, które przeszły ten los, o wszystko pytałam.

Często wciela się Pani w postać moralnie bezkompromisowych kobiet, ale również tych, które są co prawda silne, ale swoją moc wykorzystują negatywnie. Czy utożsamia się Pani z kobiecą siłą i zahartowaniem, czy jest Pani taka również w rzeczywistości?

W rzeczywistości jestem słabym upartym tchórzem, z ideałami, społecznym zacięciem, potrzebą pomocy innym i koniecznością dzielenia się z ludźmi – widzami, moimi obawami i spostrzeżeniami. No i jestem cholernie pracowita.